اطلاعات مفهومی امضائی و عقلائی است| لزوم بازنگری در فقه اطلاعات

به گزارش خبرگزاری رسا، نشست علمی «فقه اطلاعات و شیوه های اطلاعاتی مستحدثه»با حضور حجت الاسلام دکتر شفیعی رئیس موسسه فرهیختگان قائم و از مدیران بلند پایه سابق وزارت اطلاعات و حجت الاسلام دکتر علی بخشی رئیس موسسه فقه اطلاعات و امنیت و حجت الاسلام جعفری دبیر علمی، در سالن نشست‌های امام خمینی (ره) مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۸ دی ۹۸ برگزار شد.

در ابتدای این نشست، حجت الاسلام دکتر شفیعی اظهار داشت: اطلاعات عنوانی است که در جاهای مختلف با معانی مختلف استفاده می‌شود ولی منظور ما از این کلمه و معنای آن همان تعریفی است که در سرویس های اطلاعاتی دنیا به کار می رود.

درباره اطلاعات تعابیر متفاوت بسیاری وجود دارد و هر آنچه گفته اند تعبیر رسایی نیست بلکه تنها چیزی که می توان گفت این است که  اطلاعات به آن چیزی گفته می شود از گذشته تا به امروز سرویس های اطلاعاتی دنیا برای کشورهای خود انجام می دهند.

اگر ما موضوع اطلاعات را درست تشریح نکنیم و ابعاد اطلاعات برای ما شناخته شده نباشد حتما تحقیقاتی که انجام خواهیم داد نمی تواند منطبق بر حلّ مشکل ناشی این موضوع باشد؛ ما در صدد تبیین آن موضوع با نگاه دینی هستیم.

امروز در حوزه این سنت حسنه در حال رواج است که موضوع شناسی جزء محورهای کاری و تحقیقاتی حوزه قرار گرفته است. قبلا می گفتند طرح سؤال به شکل مناسب باعث می شود که نصف بحث حل شود.

اطلاعات به همان بیانی که عرض شد یعنی چیزی که سرویس های اطلاعاتی دنیا بر مدار او حرکت می کنند. حال شما می خواهید اسم آن را اطلاعات امنیتی یا اطلاعات پنهانی بگذارید. اطلاعاتی که تصمیم گیرندگان کشور برای تصمیم گیری درست و به موقع نیاز دارند و بر اساس آن سیاست گذاری می کنند؛ این اطلاعات چون در دسترس قرار ندارند و باید سازمانی این اطلاعات را در دسترس آنان قرار دهند تا بتوانند با دیدی بازتر تصمیم بگیرند و ابعاد تصمیمات برای آنها روشن شود.

به عقیده بنده به مجموعه این اقدامات اطلاعات گفته می شود. اگر ما اطلاعات را به معنای لغوی آن بگیریم، بدانیم آن را درست نگرفته ایم. کلمه اطلاعات در حقیقت جزئی است از مجموعه ای از اقداماتی که سرویس های اطلاعاتی برای تکمیل اداره کشورشان انجام می دهند و چون این جزء، جزء اساسی است و نقطه آغاز کار سرویس های اطلاعاتی با این بخش از کار شروع شده است پس به طور طبیعی اطلاعات به مجموعه این اقدامات اطلاق شده است.

نقش سرویس های اطلاعاتی و سازمان های مربوطه در ارتباط با جمع آوری اطلاعاتی و سایر خدمات چه تناسبی وجود دارد؟ من عرض می کنم که اطلاعات به معنای لغوی و دانشی آن مهم است ولی با سایر امور وقتی مقایسه می شود شاید در مرحله دوم یا سوم قرار بگیرد. چون امروز نقش سازمان های اطلاعاتی در حل مشاکل ملی کشورها آن قدر موثر است که شاید آن بخش پنهان اطلاعاتی نمی تواند همه این مجموعه را پوشش دهد.

اطلاعات یک سیر مفهومی دارد و مانند هر عنوان دیگری خصوصا مثل عنوان امنیت، قدرت، منافع ملی و امثال ذلک در طول تاریخ تحولات اجتماعی ما انسان‌ها، آن نیز متحول شده است. یعنی روزی اطلاعات مساوی بود با کار جاسوسی آن هم در عرصه نظامی برای استفاده در جنگ‌ها در آن روز اگر شما امنیت را نیز تعریف کنید می‌بینید که امنیت نیز تعریف محدودی داشته است.

آن روز حتی امنیت ملی، بین المللی و دولت ها مطرح نبوده است. طبیعی است که اطلاعات به عنوان یک ابزار و مکمل در خدمت امنیت و در خدمت دفاع قرار می گرفت و یک دایره کوچکی به عنوان دایره اطلاعات تعریف می شد و آن دایره تلاش می کرد تا نیازمندی محدود آن روز در عرصه دفاعی آن کشور یا آن قبیله را تامین کند.

همراه با تحولات بعدی می‌بینیم که اطلاعات توسعه پیدا می کند و همپای توسعه در سایر مفاهیم قدرت بیشتری پیدا می کند و می رسد به امروز که شما اطلاعات را فقط در حوزه جنگ نمی‌بینید بلکه در عرصه های متفاوت تعریف می شود همان‌طور که امنیت نیز همین طور است مثل امنیت اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و ...

همان گستره مفهومی که کلمه امنیت دارد کلمه اطلاعات نیز دارد با آن مرادی که عرض کردم همان جهت را هم دارد یعنی ما پا به پای نیازمندی های کشور مخصوصا در حوزه امنیتی موظف هستیم کار اطلاعاتی انجام دهیم و نتیجه کار اطلاعاتی در اختیار مسئولان قرار گیرد و آنان بر اساس آن بتوانند امنیت ملی کشور را برقرار کنند.

پس این عنوان تغییر و تحول و سیر مفهومی در طول تاریخ داشته است؛ در گذشته اطلاعات یک مفهوم وابسته به امنیت بود. یک مفهومی که در ذیل سایر عناوینی از قبیل امنیت تعریف می شود و به همین دلیل هم به عنوان یک متغیر وابسته از آن نام می بردند.

ولی امروز بنده ادعا کرده و اثبات می کنم که اطلاعات نه تنها مفهوم وابسته ای نیست بلکه یک مفهوم مسقلی است در عرض مفاهیم مستقل دیگر همانند قدرت، امنیت و منافع و ... . معنای استقلال مفهوم اطلاعات این نیست که اطلاعات به امنیت سرویس نمی دهد، زیرا ماموریت ویژه و ذاتی اطلاعات، تامین امنیت در عرصه های مختلف کشور و با نگاه ملی است.

معنای استقلال اطلاعات این است که اطلاعات توانسته است جایگاه خودش را در چرخه مدیریت ملی کشور به نقطه ای رساند و به شکلی ظاهر شود که مجموعه مدیریت کلان کشور در عرصه های مختلف من جمله امنیت به آن نیاز دارند و اگر روزی روزگاری امنیت این کشور تامین شود و تهدیدی برای کشور وجود نداشته باشد آیا سرویس های اطلاعاتی جمع می شوند یا نه؟

در پرانتز عرض کنم که کار اطلاعاتی جزء مشاغل بسیار پر هزینه است ولی این هزینه گزاف را همه دولت‌ها با جان و دل می پذیرند و می پردازند و امنیت و اطلاعات خود را تعطیل نمی کنند. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سرویس های اطلاعاتی آمریکا بحث شد که ما این سرویس ها را برای رقابت با روسیه راه انداختیم تا بتوانیم در مقابل آن بایستیم.

مسائلی از قبیل هزینه و نیروی انسانی مورد بحث قرار گرفت ولی سرویس اطلاعاتی مرکزی آمریکا جمع نشد زیرا نیاز دولت‌ها به اطلاعات فقط در حوزه تهدیدات و امنیت خلاصه نمی شود بلکه امور دیگری وجود دارد که انجام آنها از سازمان های اطلاعاتی توقع می رود.

بنابراین نه تنها CIA تعطیل نشد بلکه FBI نیز تقویت شد. امروز شما می‌بینید که در کنار این دو یک وزارت داخله ای نیز ایجاد شد؛ جالب این است که آن روز CIA به عنوان سازمان ارشد مسئول هماهنگی جامعه اطلاعاتی آمریکا بود، آمدند شورای ملی اطلاعات تشکیل دادند که مستقیم به شخص رئیس جمهور وصل است.

معلوم می شود این اطلاعات به آن مفهومی که عرض کردم رشد و ارتقا پیدا کرده است و به جایی رسیده است که اگر از امنیت جدا شود حیات آن به خطر نمی افتد بلکه به نقطه ای رسیده است که همه اذعان می کنند که در اداره کشور به اطلاعات نیاز داریم.

باید روی این موضوع تحقیق شود که اطلاعات تا ظهور حضرت حجت حضور دارد و فلسفه این استمرار تنها نگاه سلبی محدود امنیتی نیست بلکه فلسفه وجودی آن تغییر کرده و به نقطه بالایی رسیده است، آیا ما توجیهات گذشته در انجام اقدامات ممنوعه که به اطلاعات می‌دادیم، امروز هم می‌توانیم همان روال را ادامه دهیم یا خیر؟

اطلاعات آیا یک مساله عقلانی است یا یک مساله ای است که اسلام به عنوان یک دین که ادعای اداره زندگی بشر را دارد آمده است اطلاعات را به عنوان یک موضوع جدید در جامعه بشری مطرح کرده است؟

همه ما می دانیم که اطلاعات یک امر عقلی و عقلایی است و در طول تاریخ جوامع مختلف در دولت‌های مختلف با هر تفکر و انگیزه ای وجود داشته است و اسلام نیز از وقتی آمده است این شیوه عقلائی را در اداره کشورش و در اداره جنگ‌ها و تامین امنیتش استفاده کرده است.

اطلاعات تاسیسی نیست امضائی است. اطلاعات درون دینی نیست بلکه برون دینی است. این موضوع از جای دیگری گرفته شده است. این موضوع در اختصاص اسلام و مسلمین نیست، نبوده و نخواهد بود. حتما در نگاه تحقیقاتی اگر به برون دینی بودن این موضوع رسیدیم، نتیجه آن با اینکه این موضوع درون دینی باشد متفاوت است.

قطعا اسلام در اطلاعات تاثیر گذاشته است. در اهداف آن، جهت گیری ها و استفاده از ابزار اثر گذاشته است. ولی آن قالب و آن موضوع به عنوان یک نیاز بشری چیزی بوده است که عقلا از قدیم داشتند و آن را دنبال می کردند.

نکته دیگر این که مجموعه مسائل دینی ما آن مقداری که مرتبط با حوزه امنیت و اطلاعات است عمدتا با نگاه دفاعی یا سلبی به این موضوع توجه شده است. به همین دلیل هم مجموعه استدلال هایی که ما به عنوان مبانی احکام فقه اطلاعاتی از آن نام می‌بریم، مبانی است که در حوزه قواعدی از قبیل اضطرار و مثل آن تعریف می شود. یعنی در حقیقت ما با یک نگاه سلبی روبه رو هستیم و این نگاه سلبی تلاش می کنیم به دلایل احتیاج هایی که داریم استثناء هایی به آن بزنیم.

امروز آن نگاه سلبی به قوت خود باقی است و باید هم باقی باشد ولی هم دایره مفهومی امنیت به نام امنیت ایجابی توسعه پیدا کرده است و هم اطلاعات به نام اطلاعات ایجابی توسعه مفهومی پیدا کرده است. در اطلاعات ایجابی آن اضطرار وجود ندارد، در حقیقت شما برای تقویت بنیه رفاهی جامعه آیا حق دارید از اطلاعات استفاده کنید یا نه؟ و اگر حق دارید می دانید که اطلاعات یکی از ویژگی های اصلی اش این است که باید به پنهان دسترسی داشته باشد. دسترسی پنهان هم نمی تواند از معابر مجاز شناخته شده ما باشد. خب ایها الفقیه ما هو رایک؟ اینها دامنه هایی است که الان پیدا شده است و باید به آن پرداخته شود.

در ادامه این نشست حجت الاسلام دکتر علی بخشی بیان داشت: اطلاعات تنها به معنای تجسس و استخبارات نیست بلکه یکی از بخش های آن تجسس و استخبارات است. اطلاعات امروز به عنوان یکی از محور های قدرت تبدیل شده است.

اگر روزی اطلاعات را برای امنیت می خواستند امروز اگر کشوری امنیت هم داشت باز هم نیاز به اطلاعات است برای مسائل غیر امنیتی، مسائل علمی و غیره نیز مورد نیاز است. حال باید پرسید که حدود شرعی اطلاعات چیست؟ اگر این محورها را استثناء از «لا تجسّسوا» بگیریم، آیا به عنوان یک محور قدرت جایز است؟

باید وارد مباحث فقهی اطلاعات شویم؛ آنچه که تا به حال بیشتر به آن پرداخته شده است تاریخ اطلاعات است. بیشتر کسانی که در این حوزه بحث کردند یا روی مباحث تاریخی اطلاعات رفتند و سیره اهل بیت را بررسی کردند و به عنوان یک قاعده ثانویه از آن یاد می کنند.

امروز اطلاعات را دو بخش می کنند؛ جاسوسی و ضد جاسوسی. امروز سوژه ها، روش‌ها، ابزارهای اطلاعات عوض شده است. طبیعتا موضوع نیاز به یک بازنگری دارد. اطلاعات امروز یک شغل و حرفه نیست و یک دانش است و در نظام اسلامی چون باید همه چیز با حدود شرعی سنجیده شود باید این دانش به مراکز تحقیقاتی بیاید تا بتوانند جوابی برای مراکز اطلاعاتی اسلامی فراهم کنند.

منبع: وسائل